Τρίτο μέρος (το πρώτο μέρος μπορείτε να το διαβάσετε ΕΔΩ και το δεύτερο ΕΔΩ)
γράφει ο Σεβεντικίδης Βαγγέλης, Κοινωνιολόγος
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ- Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Παραθέτω απόσπασμα από κείμενο- ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΑ του κ.Μαλκίδη:
“Κωνσταντίνος Φωτιάδης – Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου τ. 14 Θεσσαλονίκη – Ηρόδοτος, 2002-2005”
«Το θέμα, για πολιτικούς κυρίως λόγους, έμεινε στο περιθώριο, στη λήθη, αφού κάθε αναφορά σ΄ αυτό ήταν απαγορευμένη λόγω της «ελληνοτουρκικής φιλίας» που αναδυόταν λίγο πριν –λίγο μετά τους διωγμούς των Ελλήνων από την Ιωνία, την Πόλη, την Κύπρο, τα Ίμια. (…) Σε όλο το διάστημα μετά το 1923, το ζήτημα της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου απουσίαζε από την επίσημη πολιτική ατζέντα και συζήτηση στην ελληνική κοινωνία.
Στην μεν πολιτική ανταλλαγή απόψεων, οι Πόντιοι ήταν μία μεγάλη, συμπαγής λόγω παραδόσεων κοινωνική ομάδα όπου ο κάθε κρατικός -πολιτικός -κομματικός σχηματισμός μπορούσε να υλοποιήσει θέματα πελατειακής πολιτικής. Στην ελληνική κοινωνική δομή τις περισσότερες φορές οι Πόντιοι ταυτιζόταν με το χορό και το τραγούδι. Έτσι μέχρι τα μέσα τις δεκαετίας του 1980 όταν μεμονωμένοι ποντιακοί σύλλογοι και Πόντιοι της δεύτερης προσφυγικής γενιάς, ανέδειξαν το ζήτημα της γενοκτονίας, αυτό παρέμεινε ως ένα άγνωστο θέμα με σαφείς προεκτάσεις στις διμερείς σχέσεις τόσο με την Τουρκία, όσο και με άλλες κράτη και υπερεθνικούς οργανισμούς. Τελικά μετά από μία προσπάθεια που κράτησε σχεδόν 10 χρόνια από τη στιγμή που τέθηκε το θέμα στα ελληνικά κόμματα, στον οργανωμένο ποντιακό χώρο και την ελληνική κοινωνία, στις 24 Φεβρουαρίου 1994 η Βουλή των Ελλήνων ψήφισε την ανακήρυξη της 19ης Μαΐου ως «Ημέρα Μνήμης για τη Γενοκτονία των Ελλήνων στο Μικρασιατικό Πόντο».
Από την πλευρά της η πολιτεία με το νόμο προώθησε τα σχετικά με την προσφερόμενη τιμή προς τα θύματα της γενοκτονίας, ενώ σύντομα δέχθηκε και τα αιτήματα των Ποντιακών σωματείων για εισαγωγή της ιστορίας του Ποντιακού Ελληνισμού στα ελληνικά σχολεία. Από την άλλη πλευρά βεβαίως η ελληνική πολιτεία πολλές φορές με ενέργειές της, οι οποίες εντάσσονται σε προφανείς λογικές εξομάλυνσης των σχέσεων με την Τουρκία και την ανάδειξη ενός φιλειρηνικού προσώπου στη διεθνή κοινότητα, δεν έγιναν τα δέοντα για τη διαφύλαξη της ημέρας μνήμης και την διεθνοποίηση της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου. Σ΄ αυτές τις ενέργειες εντάσσεται και η κωλυσιεργία μη έκδοσης των ντοκουμέντων της γενοκτονίας του Ποντιακού Ελληνισμού, τα οποία ο Κ. Φωτιάδης τα εξέδωσε ιδίοις εξόδοις και με βοήθεια απλών πολιτών, της Νομαρχίας Κοζάνης και του Δήμου Ελλησπόντου Κοζάνης και μόνο λίγο πριν τις εκλογές του 2004 η Βουλή εξέδωσε έναν τόμο.
Παράλληλα η υπόθεση της διεθνοποίηση της γενοκτονίας δεν αποτέλεσε μία υπόθεση της ελληνικής πολιτικής, και μπροστά στην κρατική και κομματική ολιγωρία προωθήθηκε από μέλη μη κυβερνητικών οργανώσεων.»
ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΛΗΘΗΣ
ΣΥΝΘΗΚΗ ΛΩΖΑΝΗΣ
«Η πρώτη προσπάθεια υποβάθμισης των γεγονότων της γενοκτονίας επιδιώχθηκε διαμέσου της γνωστής θεωρίας της ανταλλαγής των πληθυσμών….(η οποία) ήθελε να σχετικοποιήσει τα εγκλήματα … και να προετοιμάσει τη λήθη, μέσα από μια λογική εξίσωσης…. Τόσο όμως η διαφορετική ιστορία των εκατέρωθεν πληθυσμών τους όσο και ο αριθμός τους, καθώς και οι διαφορετικές συνθήκες εξόδου αποδεικνύουν τα …κενά αυτής της θεωρίας…. Η αποχώρηση των τουρκικών και μουσουλμανικών πληθυσμών ήταν ειρηνική και ασφαλής …όταν υπογράφηκε η συνθήκη της Λωζάνης κανείς Πόντιος δεν βρίσκονταν στον Πόντο..»
ΣΥΜΦΩΝΟ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗΣ – ΦΙΛΙΑΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΙΝΟΝΟΥ 1930
Δύο πλευρές αυτού του συμφώνου είναι σημαντικές:
1. το πρόβλημα των εκατέρωθεν περιουσιών και
2. το ζήτημα της παραίτησης από την ιστορική μνήμη.
Όσον αφορά το πρώτο ζήτημα, με το σύμφωνο φιλίας συμψηφίστηκαν οι περιουσίες Ελλήνων και Τούρκων, τη στιγμή που η αξία των ελληνικών περιουσιών ήταν περίπου δεκαπλάσια. «Η επανάληψη μετέπειτα φαινομένων ληστείας των ελληνικών περιουσιών στην Κωνσταντινούπολη το 1942(Varlık Vergisi –κεφαλικός φόρος.)…. και στην βόρεια Κύπρο το 1974 ,αποδεικνύει ότι η παραίτηση ενός λαού από το δικαίωμα στον προγονικό του πλούτο,.. δε δημιούργησαν προϋποθέσεις ώστε να μην επαναληφθούν οι πράξεις αυτές»
Πέρα όμως από την παραίτηση από τις περιουσίες τους ζητήθηκε από τους πρόσφυγες να ξεχάσουν. Ο ίδιος ο Ελ. Βενιζέλος δήλωνε: «Εγώ δεν έχω όρεξιν ούτε έφεσιν να κάνω ούτε και αναψηλάφησιν και σας συνιστώ το ίδιο να κάνετε και εσείς»
Η μετέπειτα ιστορική εξέλιξη με τις τουρκικές διεκδικήσεις των νησιών του Αιγαίου ,της εκδίωξης των αυτόχθονων κοινοτήτων της Ίμβρου και της Τενέδου, το πογκρόμ κατά των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη το 1955, η εισβολή και κατοχή της βόρειας Κύπρου, η αμφισβήτηση σήμερα της ελληνικής κυριαρχίας στη Θράκη και της ελληνικής ΑΟΖ, αποδεικνύουν την ανεδαφικότητα αυτών των κρατικών λογικών περί φιλίας. Πάντοτε στην Ιστορία ήταν οι δυνάμεις της βίας που επιδίωκαν τη λήθη..και εάν τα εγχειρίδια ιστορίας αγνοούν τη νεότερη Ιστορία του Πόντου και της Μ.Ασίας η αντίστοιχη τουρκική ιστορία του Πόντου άρχιζε με τον δήμιο των Ποντίων, τον Τοπάλ Οσμάν. Μια ειλικρινής φιλίας και συνύπαρξης προϋποθέτει την ανάκτηση από μέρους μας της Ιστορικής μνήμης και από πλευράς της Τουρκίας μιας αρμονικής σχέσης με την Ιστορία.
ΕΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΤΟ ΝΑΤΟ 1952 ΚΑΙ Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΔΟΓΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΑΚΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ
Σύμφωνα με το δόγμα αυτό προείχε ο εκ βορρά (Κομμουνιστικός) κίνδυνος. Οποιαδήποτε έρευνα, αναφορά για τον ιστορικό χώρο του Πόντου και ειδικότερα τα γεγονότα της γενοκτονίας θεωρείται ύποπτη και επικίνδυνη για την ασφάλεια και ακεραιότητα της φίλης και συμμάχου κατά του Κομμουνισμού Τουρκίας. Έτσι οι Πόντιοι έπρεπε να στερηθούν την ιστορική μνήμη και τα εγχειρίδια ιστορίας «αγνοούσαν την Ιστορία του Μικρασιατικού και Μαυροθαλασσίτικου ελληνισμού»
ΜΟΝΟΔΙΑΣΤΑΤΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ – ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
Ποτέ το Ελλαδικό κράτος δεν είδε με καλό μάτι τη δευτεροβάθμια ή και τριτοβάθμια οργάνωση των πολιτιστικών συλλόγων των Ποντίων. Επέτρεψε την ανάπτυξη πολιτιστικών συλλόγων που η δραστηριότητας τους επικεντρώνεται στην εμπειρική λαογραφία, στην εκμάθηση ποντιακών χορών. Δίχως όμως μνήμη, δίχως τη 19η Μαΐου ,δίχως πολιτική, είμαστε εκτός Ιστορίας, είμαστε φολκλόρ ,είμαστε «ποντιακό ανέκδοτο».
Η σχέση των Ποντίων με την πολιτική ήταν και παραμένει σχέση εξάρτησης. Όλα τα πολιτικά κόμματα, διαχρονικά, αντιμετώπισαν και αντιμετωπίζουν τους Ποντίους ως κομματική πελατεία. Δεν έχουν μια σαφή αντίληψη του τί είναι το Ποντιακό Ζήτημα. «Το Ποντιακό δεν είναι ένα ακόμη Περιφερειακό πρόβλημα( μόνο)….. Είναι ένα πρόβλημα εθνικό με διεθνείς και περιφερειακές προεκτάσεις είναι ζήτημα αναγνώρισης από το τουρκικό κράτος και τη διεθνή κοινότητα του εγκλήματος της γενοκτονίας… είναι ζήτημα θεμελιωδών δικαιωμάτων των Ποντίων της (πρώην) Ε.Σ.Σ.Δ. … και ανάλογων δικαιωμάτων για τους χιλιάδες εξισλαμισμένους Πόντιους που κατοικούν ακόμη στον ιστορικό Πόντο.»
Αποτέλεσμα της γενοκτονίας ήταν ο βίαιος ξεριζωμός από την ποντιακή πατρίδα και οι νέες αποδιαρθρώσεις αργότερα κατά την σταλινική περίοδο με τον εκτοπισμό των Ποντίων από τον Καύκασο στα βάθη της Κεντρικής Ασίας και η μεγάλη εσωτερική προς τα αστικά κέντρα στην Ελλάδα ή εξωτερική προς τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης μετανάστευση.
Όσον αφορά τους εξισλαμισμένους Πόντιους που παρέμειναν στον ιστορικό Πόντο αυτό ήταν το πιο αποκομμένο κομμάτι του πληθυσμού. Για δεκαετίες η επικοινωνία ήταν ανύπαρκτη .Η πρώτη μετά τον ξεριζωμό συνάντηση ανάμεσα στους Πόντιους από την Ελλάδα και τους εξισλαμισμένους Πόντιους έγινε στη (τότε) Δυτική Γερμανία. Και εάν στην Ελλάδα οι Πόντιοι περιορίστηκαν στο χορό και τις πελατειακές σχέσεις το Τουρκικό κράτος προσπάθησε να αφομοιώσει και να τουρκοποιήσει ένα λαό που ακόμη και σήμερα αναζητεί μιαν άλλη από την τουρκική ταυτότητα αυτοονομάζεται KARA DΕNIZ MILLETI.
H ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ
Η σταδιακή απώλεια της γλώσσας, η απουσία ιστορικής μνήμης, οι αλλαγές στους ηθικούς κώδικες, τα ξένα πολιτιστικά πρότυπα, η τουρκική επιθετικότητα έθεταν το ερώτημα «τι πρέπει να κάνουμε για να μην χαθούμε».
Το 1985 ιδρύεται το Κέντρο Ποντιακών Μελετών (ΚΕ.ΠΟ.ΜΕ) μια πρωτοβουλία Ποντίων της δεύτερης και τρίτης γενιάς με διαφορετικές ιδεολογικές πολιτικές καταβολές, αλλά με ένα μεγάλο κοινό ενδιαφέρον, αγωνία, προσέγγιση της ποντιακής υπόθεσης. Ακολουθούν δύο εκδόσεις του κέντρου που επαναπροσδιορίζουν το Ποντιακό Ζήτημα και επαναφέρουν τους Πόντιους στην ιστορία και στην πολιτική.
Το 1988 στο Β΄ Παγκόσμιο Συνέδριο του Ποντιακού Ελληνισμού, με εισήγηση του Πολιτικού επιστήμονα και Κοινωνιολόγου Μιχάλη Χαραλαμπίδη, τίθεται ως στόχος η αναγνώριση της Ποντιακής Γενοκτονίας από το ελληνικό κοινοβούλιο η καθιέρωση της 19ης Μαΐου ως ημέρας μνήμης της γενοκτονίας και η προσπάθεια διεθνοποίησης της υπόθεσης. Το 1993 η οκτώ (τότε) ανά τον πλανήτη Ομοσπονδίες των Ποντίων, υπογράφουν κοινή διακήρυξη και ζητούν την αναγνώριση της γενοκτονίας των Ποντίων και την καθιέρωση της 19η Μαΐου ως ημέρας Μνήμης. Το 1994 το ελληνικό κοινοβούλιο ψηφίζει το σχετικό νομοσχέδιο, το οποίο όριζε την 19 η Μαΐου ως ημέρα μνήμης της ποντιακής γενοκτονίας, δεσμευόταν να εκδώσει στο πρωτότυπο και σε μετάφραση τα αρχεία των ξένων διπλωματών που αναφέρονταν στην ποντιακή γενοκτονία που συντελέστηκε από το 1916-1923 και που είχε συλλέξει ο Κ. Φωτιάδης και το ΚΕ.ΠΟ.ΜΕ και να τα διανέμει στα Εθνικά Κοινοβούλια άλλων χωρών. Τίποτα από αυτά δεν έγινε. Το κοινοβούλιο αρνήθηκε να εκδώσει τα έγγραφα αυτά.
Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΗΣ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ ΜΕΡΑ ΜΝΗΜΗΣ ΤΩΝ ΘΥΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΚΕΜΑΛΙΣΜΟΥ (ΕΞΩ ΠΑΜΕ ΚΑΛΑ)
Ουσιαστική προς την κατεύθυνση της διεθνοποίησης του Ποντιακού ζητήματος η πρόταση του Μιχ. Χαραλαμπίδη για την καθιέρωση της 19ης Μαΐου ως ημέρας μνήμης όλων των θυμάτων του κεμαλισμού. Τεράστια η δράση της Διεθνούς Ένωσης για τα Δικαιώματα και την Απελευθέρωση των Λαών με παρεμβάσεις στον Ο.Η.Ε (1998,2002 και 2004),στον ΟΑΣΕ(1998),στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (2004).
Στις δε Η.Π.Α. είχαμε πάνω από τριάντα αναγνωρίσεις με πρώτη και καλύτερη της πολιτείας της Νέας Υόρκης του George Pattakis στις 19 Μαΐου 2002. Πρόσφατα είχαμε την αναγνώριση από το Αρμενικό, Αυστριακό, Ολλανδικό Κοινοβούλιο και την αναφορά του Προέδρου της Γερμανικής Δημοκρατίας.
Πρόσφατα επίσης είχαμε την έκδοση των ντοκουμέντων της γενοκτονίας του Κωνσταντίνου Φωτιάδη, στα Γερμανικά και στα Ρωσικά πράγμα που προμηνύει την επιτυχή έκβαση του αγώνα μας. Ίσως έφτασε η ώρα οι μεγάλες δυνάμεις να αναλάβουν τις ευθύνες τους, διότι έχουν μερίδιο ευθύνης για ότι συνέβη τότε:
«Υπό την ένοχον αδιαφορίαν της χριστιανικής Δύσεως εν έτει 1453 έπεσεν η Κωνσταντινούπολις και εν έτει 1461 η Τραπεζούς και κατεστράφη ολόκληρος ακμαίος πολιτισμός.Τη ενόχω συνεργασία δύο μεγάλων χριστιανικών Δυνάμεων της Δύσεως, της Γερμανίας και Αυστρίας κατά τα έτη 1914-1918 εσφάγη υπό των Νεοτούρκων ολόκληρον έθνος, το Αρμενικόν ,και εκατοντάδες χιλιάδων Ελλήνων βιαίως απεσπάσθησαν από των εστιών αυτών και απέθανον εν τη εξορία. Τη ενόχω συνεργασία των συμμάχων χριστιανικών Δυνάμεων της Δύσεως κατά τα έτη 1919-1922 το εθνικόν κίνημα των Τούρκων του Μουσταφά Κεμάλ συνεπλήρωσε το έργον των Νεοτούρκων και κατά εκατοντάδες απηγχονίζοντο Έλληνες κληρικοί και πρόκριτοι του Πόντου…,εν ω χιλάδες άλλαι στρατευσίμων νέων κατεδικάζοντο εις τον δια της πείνης και των ταλαιπωριών θάνατον εν τη εξορία. Και επήλθεν τον Αύγουστον του 1922 η Μικρασιατική καταστροφή και επηκολούθησεν εν έτει 1923 η ανταλλαγή των πληθυσμών και η εντεύθεν ερήμωσης του Πόντου, Μικράς Ασίας και Θράκης και η καταστροφή ολόκληρου χριστιανικού Πολιτισμού .Και εσβέσθη η Εκκλησία Τραπεζούντος και η κληρονομία ημών μετεστράφη αλλοτρίοις..»
ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ,ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΟΣ, ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΑΘΗΝΩΝ.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Το πλάτεμα και το βάθεμα της συνείδησης της Γενοκτονίας στο σύνολο του ελληνικού λαού, -ανεξαρτήτως καταγωγής- και ο αγώνας για την υποστήριξη της αναγνώρισης της Γενοκτονίας του Ποντιακού Ελληνισμού πρώτα από τη διεθνή κοινότητα και στη συνέχεια από την ίδια την Τουρκία, δεν αποτελεί μια πράξη οπισθοδρόμησης και μισαλλοδοξίας, αλλά αποτελεί μια πράξη ανθρωπισμού, ειρήνης και σταθερότητας, γιατί δεν αφορά το παρελθόν, αλλά το παρόν και κυρίως το μέλλον. Η νοοτροπία, οι μηχανισμοί και οι πολιτικές της γειτονικής χώρας που πραγματοποίησαν τις γενοκτονίες των Αρμενίων και των Ελλήνων του Πόντου, της Θράκης και της Μικράς Ασίας, διατηρούνται αλώβητοι και είναι οι ίδιοι που προκάλεσαν τα γεγονότα του 1942, 1955, 1964, 1974, που οδήγησαν στην εξαφάνιση της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης και είναι οι ίδιοι μηχανισμοί που συνεχίζουν την κατοχή στην Κύπρο και ενορχηστρώνουν τις διεκδικήσεις και τις προκλήσεις της Τουρκίας στο Αιγαίο, τη Θράκη και το Πατριαρχείο. Είναι οι ίδιοι μηχανισμοί που δολοφόνησαν τον καθολικό ιερέα της Τραπεζούντας το 2006, τον Αρμένιο δημοσιογράφο Χραντ Ντινκ, τις αρχές του 2007 και τους τρεις χριστιανούς στη Μαλάτεια της Τουρκίας, ανάμεσα σε αυτούς ήταν και ένας Γερμανός.
Όλα αυτά γίνονται γιατί οι μηχανισμοί αυτοί και όσοι κάθε φορά τους υπηρετούν, επί τόσες δεκαετίες αισθάνονται ισχυροί και δικαιωμένοι, ακριβώς επειδή δεν ένοιωσαν την πίεση και την κατακραυγή της διεθνούς κοινής γνώμης και δεν καταδικάστηκαν. Γι αυτό αποτελεί τίτλο τιμής το να ασχολείται και να αγωνίζεται κανείς για την αναγνώριση της Γενοκτονίας. Όλα αυτά δεν στοχεύουν στην αναμόχλευση και τη διαιώνιση του μίσους. Είναι μια πράξη ανάχωμα σε πολιτικές που οδηγούν σε νέες γενοκτονίες .Είναι μια πράξη δικαίωσης των αδικοχαμένων νεκρών και λύτρωσης των λαών της περιοχής. Είναι μια πράξη ευθύνης για τις γενιές που θα΄ρθουν .
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Το Ποντιακό Ζήτημα σήμερα-Το Ποντιακό Ζήτημα στον ΟΗΕ ,Μιχάλης Χαραλαμπίδης, εκδ ΣΤΡΑΒΩΝ
- Το Ποντιακό ως Ευρωπαικό Ζήτημα ,Μιχάλης Χαραλαμπίδης, εκδ ΣΤΡΑΒΩΝ
- The Pontian Question in the United Nations, Μιχάλης Χαραλαμπίδης, εκδ ΣΤΡΑΒΩΝ
- Το Μικρά Ασία ενώνει -το Τουρκία Εκβαρβαρίζει,,Πόντος,η επιστροφή μιας πανάρχαιας ταυτότητας, Μιχάλης Χαραλαμπίδης, εκδ ΣΤΡΑΒΩΝ
- Πόντιοι Δικαίωμα στη Μνήμη ,Κώστας Φωτιάδης- Μιχάλης Χαραλαμπίδης, εκδ Γόρδιος
- Απο τον Πόντο στην Ελλάδα, Διαδικασίες διαμόρφωσης μιας εθνοτοπικής ταυτότητας, Μαρία Βεργέτη. εκδ Αφων Κυριακίδη
- 7.Ρωμανία, Η αρχιτεκτονική μιας νέας πόλης, Μιχάλης Χαραλαμπίδης, εκδ Γόρδιος
- Εξωτερικη Πολιτική και πολιτικές εξελίξεις στην πρώτη Τουρκική Δημοκρατία, Νεοκλής Σαρρής, εκδ Γόρδιος
- Ούτε το Όνομά μου, Thea Hallo, εκδ ΓΚΟΒΟΣΤΗ
- Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, Κώστας Φωτιάδης, εκδ ΗΡΟΔΟΤΟΣ
- Το κορίτσι απ΄τη Σαμψούντα, Σόφη Θεοδωρίδου, εκδ Ψυχογιός
- Όσοι δεν γέλασαν ποτέ, Ιωαννίδου-Καρακούσογλου Θεοδώρα, εκδ.Γόρδιος
- Ταμάμα, η αγνοούμενη του Πόντου, Γεώργιος Ανδρεάδης, εκδ Γόρδιος
- Η Ιστορία του Πόντου, Περικλής Ροδάκης, εκδ Γόρδιος
- Παιδιά της νέας προσφυγιάς, Άντα Καραγιαννίδου, εκδ Γόρδιος
- Οι εξισλαμισμοί της Μικράς Ασίας και οι Κρυπτοχριστανοί του Πόντου, Φωτιάδης Κώστας, εκδ Αφοι Κυριακίδη
- Ο Ελληνισμός της Κριμαίας, Φωτιάδης Κώστας, εκδ Ηρόδοτος
- PONTOS ANTIK BIR KIMLIGIN GERI DONUSU,MIHALIS HARALAMBIDIS,STRAVON YAYINEVI.
- Πόντος,Ένα ανοικτό ζήτημα ,Βλ.Αγτζίδης, Εναλλακτικές Εκδόσεις
- Ελληνισμός και ελληνικότητα, επιμ. Δημ.Τσαούσης, Εστία
- Σ.Ο.Αγαμπατιάν ,Η Αρμενία και το αρμενικό ζήτημα, Στοχαστής
- Διδώ Σωτηρίου, «Ματωμένα Χώματα», Κέδρος
- Κων.Φωτιάδης, Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου,Real news,2013
- Ρόζα Λούξεμπουργκ,, «Οι αγώνες στη Τουρκία και η σοσιαλδημοκρατία», αναδημ.στο περιοδικό Λαοί,τ1,Μαϊος 1987
- Γιώργος Καραμπελιάς, «χίλια εννιακόσια είκοσι δύο 1922», ενναλακτικές εκδόσεις, 2002
- Η αριστερά και το ανατολικό ζήτημα, Δ.Γληνός, Γ.Σκληρός, Ι.Δραγούμης, (επιμ Γ Καραμπελιάς), Εναλλακτικές εκδόσεις
- Γεώργιος Ανδρεάδης, Μαγκάλι Μνήμης, Γόρδιος
- Κώστας Θ..Φωτιάδης, Συναξάρι Μνημοσύνης
- Φάνης Μαλκίδης, Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου,Διδακτικό εγχειρίδιο
- Δημήτρης Ψαθάς, Η γη του Πόντου, εκδ. Μαρία Ψαθά
- Σ18/Τσετέ παπάς, ο ανταρτόπαπας του Πόντου,Στ.Παπαδόπουλος.infognomon,2014
- Oι διωγμοί των Ελλήνων του Πόντου, Πολυχρόνης Ενεπεκίδης,1963
- Βιογραφικαί Αναμνήσεις του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρύσανθου του από Τραπεζούντος 1881-1949 Γ΄παράρτημα θρακικής επετηρίδας.
- Εκκλησία Τραπεζούντος, Αρχιεπισκόπου Χρύσανθου, Αρχείον του Πόντου
- Αναστασιάδου Ιφιγένεια(1982),Ο Βενιζέλος και το ελληνοτουρκικό σύμφωνο φιλίας, Φιλιπότης
- Ροδάκης Περικλής, Ο Γόρδιος δεσμός των εθνοτήτων, Γόρδιος 1998
- Σαρρής Νεοκλής, Η άλλη πλευρά,Γραμμή 1977
- Σαμουηλίδης Χρήστος,Ιστορία του Ποντιακού ελληνισμού.εκδ οικ Α.Α.Λιβάνη,2010
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ
- ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΡΕΙΣ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΕΣ ΜΙΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ-ΚΤΗΡΙΟ ΠΑΛΑΙΑΣ ΒΟΥΛΗΣ, http://www.livemedia.gr/album/78
- http://polis-agora.blogspot.gr/
- http://www.pontos-news.gr
- http://malkidis.blogspot.gr/p/blog-page.html
- Αλμπουμ Χρόνη Αμανατίδη, Η πορεία του Ποντιακού Ζητήματος Από το Πόντιοι Δικαίωμα στην Μνήμη στην διεθνοποίηση και την καθιέρωση της 19ης Μαΐου ως Ευρωπαϊκής Ημέρας Μνήμης Όλων των Θυμάτων του Κεμαλισμού. http://xronisamanatidis.blogspot.gr/2011/06/blog-post.html