Πως φτάσαμε στην Επανάσταση του 1821 – προεπαναστατικές οργανώσεις και Φιλική Εταιρία
Γράφει ο Γρηγόρης Γιοβανόπουλος
Το Φθινόπωρο του 1814 σε ένα σπίτι της οδού Κράσνη στην Οδησσό τρεις μικρέμποροι ο Σκουφάς, ο Ξάνθος και ο «διανοούμενος επαναστάτης» Τσακάλωφ ιδρύουν τη Φιλική εταιρεία με αντικειμενικό σκοπό την «απελευθέρωση της πατρίδας».
Βέβαια στα 400 περίπου χρόνια της Δουλείας, οι Έλληνες προσπάθησαν πολλές φορές να αποτινάξουν την «σκληρά των Οθωμανών τυραννία» αλλά δυστυχώς τα αποτελέσματα ήταν απογοητευτικά και οι συνέπειες στους σκλαβωμένους, ιδιαίτερα οδυνηρές.
Κοινό στοιχείο των αποτυχημένων προσπαθειών ήταν η κακή οργάνωση, η έλλειψη σχεδίου, ο υπερβολικός ενθουσιασμός, και αντίστοιχα η εύκολη απογοήτευση. Έτσι αρκετοί οξύνοες Έλληνες αντιλήφτηκαν ότι η πολυπόθητη Λευτεριά θα ερχόταν μόνο μέσα από μια σχολαστικά οργανωμένη συνωμοτική εταιρεία η οποία θα φρόντιζε για όλα αυτά που έλειπαν από τα προηγούμενα αποτυχημένα κινήματα.
Βέβαια το μυαλό όλων πάει πολύ φυσικά στη Φιλική εταιρεία, όμως αρκετά πιο πίσω στο χρόνο αρκετοί ανήσυχοι Έλληνες που οραματίζονταν την απελευθέρωση από τους Οθωμανούς προσπάθησαν να σχηματίσουν οργανώσεις οι οποίες θα αναλάμβαναν την οργάνωση του αγώνα.
Στις 23 Ιανουαρίου του 1732 οι Ρωσικές αρχές συλλαμβάνουν ως κατάσκοπο των Σουηδών έναν Έλληνα από τη Μυτιλήνη τον Στέφανο Σεραφείμ ο οποίος μετά από ανάκριση ομολογεί την ύπαρξη από το 1709 εταιρείας με σκοπό « την απελευθέρωση της πατρώας χώρας και θρησκείας» . Επίσης αποκαλύφθηκε ότι ο Σεραφείμ το 1704 πρότεινε στο Μέγα Πέτρο την απελευθέρωση της Ελλάδας.
Ομολογουμένως εκπληκτικό, ε; ;
Αλλά και οι Φαναριώτες Έλληνες με τις σημαντικές θέσεις στη διοίκηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας φέρονται να ίδρυσαν παρόμοιες εταιρείες. Αναφέρονται ο Αλέξανδρος Μουρούζης και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο επονομαζόμενος Φιραρής. Ο πρώτος ιδρύει το 1777 την εταιρεία «ο Αλέξανδρος», ενώ ο Φιραρής την εταιρεία «Φοινιξ».
Το 1809 ο Μακεδόνας λόγιος Γρηγόριος Ζαλίκογλου μαζί με το Γάλλο διπλωμάτη και συγγραφέα Σοϊσέλ Γκουφιέ, τον έμπορο Πέτρο Σκυλίτζη και τον φοιτητή της Ιατρικής Αθανάσιο Τσακάλωφ ιδρύουν την «Ελληνική εταιρεία» με σκοπό τον προσηλυτισμό «υπέρ της ελευθερίας της πατρίδας» .
Το 1815 με την προστασία του Ιγνάτιου Ουγγροβλαχίας και τη συμμετοχή του Άνθιμου Γαζή ιδρύθηκε στη Βιέννη η «φιλόμουσος εταιρεία» η οποία χρηματοδοτούσε τη προσπάθεια «δια την έκτασιν της Παιδείας εις την Ελλάδα» μέσω της οποίας πίστευαν πως θα έρθει η ελευθερία του Γένους.
Υπήρξαν βέβαια και άλλες προσπάθειες παρόμοιες όπως και συνεννοήσεις με το Ναπολέοντα οι οποίες είχαν προχωρήσει αρκετά αλλά σταμάτησαν μετά την ήττα του τελευταίου στο Βατερλό.
Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στην εταιρεία που είχε την ιστορική ευκαιρία να οργανώσει τον ξεσηκωμό και της οποίας οι ηγέτες πέθαναν πένητες και καταφρονεμένοι μετά στην ελεύθερη Ελλάδα. Σκληρή η μοίρα των Ελλήνων ηρώων από την αρχαιότητα και μέχρι σήμερα.
Το Σεπτέμβριο του 1814 στην Οδησσό τρεις οραματιστές ιδρύουν τη Φιλική εταιρεία την οποία ονομάζουν «ναό» και ξεκινούν τη μύηση που ονομάζουν «διδασκαλία» με παράτολμο σχέδιο την απελευθέρωση της πατρίδας.
Η οργάνωση της Εταιρίας
Ο πρώτος βαθμός ήταν του «Γενικού επιτρόπου της Αρχής» τη θέση αυτή κατείχε ο Αλ. Υψηλάντης. Δεύτερος βαθμός οι «Ιερείς των Ελευσινίων». Εδώ γράφονται με συνθηματικά στοιχεία: Α.Β. ο Τσακάλωφ, Α.Γ. ο Σκουφάς, Α.Δ. ο Ξάνθος.
Το 1816 προστίθενται άλλοι οκτώ. Ο Επίτροπος και οι Ιερείς των Ελευσινίων ήταν η «Υπέρτατη Αρχή». Όρος προς τους μυούμενους ήταν να μην ζητήσουν να μάθουν το πρόσωπο της «υπέρτατης Αρχής». Κάτω από την «Υπέρτατη αρχή» βρίσκονταν οι: «ποιμένες» οι «Απόστολοι», οι «Ιερείς» .
Κάτω από τους «Ιερείς» βρίσκονται τέσσερις βαθμοί: «Αρχηγός Αφιερωμένων» (κλεφτοκαπετάνιος) , «Αφιερωμένος» (κλέφτης) , «Συστημένος» (εγγράματος) , «Βλάμης» (ο αναλφάβητος)
Ο συνολικός αριθμός των οργανωμένων μελών παραμένει άγνωστος. Γνωρίζουμε μόνο 1096 ονόματα. Ο κρυπτογραφικός τους κώδικας είναι μεγάλος και ευρηματικός.
Π.χ.: δυστυχείς (=αρχιερείς), μέτοικοι (=Τούρκοι), Πενθερός [(=Αλή Πασάς) επ’ αυτού αναμένονται νεότερα στοιχεία], συμπέθεροι (=Αλβανοί) , σιδηροί (=Άγγλοι) κ.τ.λ.
ΟΙ ΠΡΩΤΕΡΓΑΤΕΣ
Νικόλαος Σκουφάς
Ήταν μικροέμπορος και υπάλληλος. Γεννήθηκε στο Κομπότι της Άρτας το 1778 και πέθανε φτωχός στην Κωνσταντινούπολη. Δεν ξέρουμε ούτε το πραγματικό του όνομα. Το Σκουφάς προέκυψε από το μικρό κατάστημα που είχε και έραβε σκούφους. Ήταν δυνατός χαρακτήρας με απεριόριστη θέληση και πίστη στην ιδέα της Φ. Εταιρίας. Αυτός μύησε τον μεγαλέμπορο Αθ. Σέκερη και τον Παναγιώτη Αναγνωστόπουλο το 1816. Αργότερα εγκατέλειψε την Οδησσό και εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου πέθανε φτωχός και περιφρονημένος από τους μεγαλέμπορους. Μέχρι την τελευταία ημέρα της ζωής του κατάρτιζε τον πίνακα των Αποστόλων και έγραφε οδηγίες προς αυτούς.
Εμμανουήλ Ξάνθος
Γεννήθηκε στην Πάτμο και πέθανε στην Αθήνα. Ιδρυτικό μέλος της Φιλικής Εταιρίας και ο μόνος που άφησε απομνημονεύματα. Μυήθηκε στην «Εταιρεία των Ελευθέρων Τεκτόνων» στη Λευκάδα και συνέλαβε την ιδέα ότι μια φυσική εταιρία κατά τους κανόνες της εταιρίας των ελευθέρων τεκτόνων θα μπορούσε να ενώσει όλους τους Έλληνες και να ελευθερώσει την Ελλάδα. Αυτός πρότεινε το 1819 την αρχηγία στον Καποδίστρια και μετά την άρνησή του απευθύνθηκε στον Αλέξανδρο Υψηλάντη ο οποίος αναγορεύτηκε «Γενικός Επίτροπος της Αρχής» δηλαδή γενικός αρχηγός της Φιλικής Εταιρίας.
Το 1827 ο Ξάνθος εγκατέλειψε την Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στο Βουκουρέστι «λησμονηθείς τοσούτον ώστε να θεωρείται εν Ελλάδι αποθανών».
Πέθανε φτωχός και ξεχασμένος το 1852. Τα απομνημονεύματά του είναι σημαντικές πηγές για την γνώση και κατανόηση της δράσης της Φ. Εταιρίας.
Αθανάσιος Τσακάλογλου ή Τσακάλωφ
Ήταν ο νεότερος από τους τρεις και ο πιο δραστήριος. Γεννήθηκε στα Γιάννενα και πέθανε στη Μόσχα. Σπούδασε στη Μαρουτσαία σχολή Ιωαννίνων και συνέχισε τις σπουδές του στο Παρίσι. Εκεί συμμετείχε στην πατριωτική εταιρία «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον». Πήρε μέρος στον αγώνα στις παραδουνάβιες ηγεμονίες όπου ο Υψηλάντης τον διόρισε υπουργό και υπασπιστή του Ιερού Λόχου.
Αργότερα επί Καποδίστρια υπηρέτησε ως υπάλληλος του Γενικού φροντιστηρίου και ήταν πληρεξούσιος στην Εθνοσυνέλευση του Άργους. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια εγκαταστάθηκε στη Μόσχα, όπου πέθανε το 1851.
Η περίπτωση του Παναγιώτη Αναγνωστόπουλου
Όγδοος κατά σειρά εκλογής των μελών της Αρχής. Μυήθηκε στην Εταιρία το 1816, γεννήθηκε στην Ανδρίτσαινα της Ολυμπίας και πέθανε στην Αθήνα το 1854. Είναι αυτός που μύησε τον Αρχιμανδρίτη Γρηγόριο Δικαίο (Παπαφλέσσα) και κατέβηκε στην Ελλάδα με τον Δ. Υψηλάντη όπου ανέλαβε διάφορες διοικητικές θέσεις. Η διαμάχη του με τον Ξάνθο για το ποιος μυήθηκε πρώτος στην Εταιρία και ποιανού η προσφορά ήταν σημαντικότερη προκάλεσε πολλές δημοσιογραφικές συζητήσεις από το 1843 και μετά.
Ποιος είχε την αρχική ιδέα της Εταιρίας;
Ο Ξάνθος έγραψε ότι αυτός παρακίνησε τον Σκουφά, αλλά είναι βέβαιο ότι «ο Σκουφάς πρώτος διέγραψε επί χάρτου σχέδιον περί Εταιρίας» όπως ο ίδιος ο Ξάνθος βεβαιώνει.
Όποιος και να’ταν ο πρώτος εμπνευστής γεγονός είναι πως η Εταιρία πέτυχε το αντικειμενικό της σκοπό. Έτσι στις 23 Φεβρουαρίου 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης κηρύσσει την επανάσταση από το Ιάσιο της Μολδαβίας και ακολουθεί σε ένα περίπου μήνα η επανάσταση στο Μοριά.
Η Φιλική Εταιρία, γέννημα συγκεκριμένων οικονομικών, κοινωνικών και ιδεολογικών συνθηκών με τις συγκεκριμένες οργανωτικές, πολιτικές και ιδεολογικές της επιλογές κατόρθωσε «να κινήσει τον μοχλόν» όπως είχε προτείνει ο συγγραφέας της «Ελληνικής Νομαρχίας».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ
– Ελευθεροτυπία, Περιοδικό Ιστορικά, «Φιλική Εταιρεία / Άγνωστες πτυχές της μυστικής οργάνωσης»,
– Εμμ. Ξάνθος, Απομνημονεύματα περί της Φιλικής Εταιρείας,
– Ιωάννης Μαζαράκης-Αινιάν,«Φιλική Εταιρεία»,
– I. Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρείας, Ναύπλιο 1834.
– Ιστορία του Ελληνικού Έθνους «Ο Ελληνισμός υπό ξένη κυριαρχία (1669–1821)».
-Μπολισάκοφ Λ. «Νέα στοιχεία για τη Φιλική Εταιρεία».