Άρθρο: το κίνημα που άλλαξε την Ελλάδα- Γουδί 1909

Η λέξη «στρατιωτικό κίνημα» στην Ελλάδα είναι αρνητικά φορτισμένη καθώς μια σειρά από αυτά, οδήγησαν σε δικτατορίες, γραφικές καταστάσεις, ξεκαθαρίσματα λογαριασμών και εθνικές τραγωδίες.

Στην ιστοριογραφία το στρατιωτικό κίνημα αναφέρεται ως «προνουντσιαμέντο» (pronunciamento) όρος που δηλώνει την αντισυνταγματική αλλαγή του καθεστώτος με τη χρήση (ή την απειλή χρήσης) στρατιωτικής βίας. Το επακόλουθο του προνουντσιαμέντου είναι συνήθως η εμφάνιση ενός «συνδέσμου» (ισπανικά junta) ο οποίος ασκεί ο ίδιος την εξουσία ή ελέγχει την κυβέρνηση που ο ίδιος έχει διορίσει.

Στο φαινόμενο αυτό θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τέσσερις βασικές κατηγορίες όπως αυτές καταγράφονται από τη βιβλιογραφία.

Το κίνημα στο Γουδί ανήκει ασφαλώς στη δεύτερη κατηγορία και χαρακτηρίζεται ως ιδιαίτερα θετική εξέλιξη καθώς θεωρείται πως η επέμβαση του στρατού ήταν αυτή που προετοίμασε το έθνος για τους νικηφόρους πολέμους του 1912-13, ασχέτως του γεγονότος πως από τότε έχουμε αρκετές στρατιωτικές επεμβάσεις στην πολιτική ζωή της χώρας.

Υπήρχαν στις αρχές του 20ού αιώνα στην Ελλάδα πολλά και συσσωρευμένα προβλήματα και…

Στο εσωτερικό, η κακή οικονομική κατάσταση (πτώχευση, σταφιδική κρίση, Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος), επέτεινε ένα γενικευμένο κλίμα δυσφορίας, που κατευθυνόταν εναντίον των κομμάτων, του Στέμματος και της Αυλής.

Νικ. Ζορμπάς

«Η Βουλευτοκρατία και η συναλλαγή, η οικονομική δυσπραγία ένεκα της πλημμελούς φορολογίας, επιβαρυνούσης ιδίως τας λαϊκάς τάξεις, η κακή απονομή της δικαιοσύνης και η έλλειψις δημοσίας ασφαλείας, ο ατυχής πόλεμος του 1897, το Κρητικόν ζήτημα και το απαράσκευον του κράτους προς οιανδήποτε πολεμικήν δράσιν» έγραφε στα απομνημονεύματά του ο μετέπειτα αρχηγός του «Συνδέσμου» Ν. Ζορμπάς.

Το κίνημα των Νεοτούρκων λειτούργησε ως μοντέλο και όταν στις 10 Ιουλίου του 1908, ο ηγέτης των Νεότουρκων, Εμβέρ μπέης, κήρυξε την επανάσταση, οι Έλληνες αξιωματικοί εκλαμβάνοντας αυτήν ίσως και ως θανάσιμη απειλή συγκροτούν τον πρώτο συνωμοτικό πυρήνα, τον Οκτώβρη του 1908. Επιπρόσθετα στις τάξεις του στρατού υπήρχε έντονη δυσαρέσκεια για την κατάληψη επιτελικών θέσεων από τους πρίγκιπες και της γενικής διοίκησης από τον Διάδοχο, καθώς και για τη σκανδαλώδη ευνοιοκρατία και τον νεποτισμό.

Η ψήφιση το 1908 νόμου που καταργούσε τις δυνατότητες προαγωγής των υπαξιωματικών στους ανώτερους βαθμούς δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί ως ένα επιπλέον αίτιο που ώθησε ομάδες κατώτερων αξιωματικών σε συνωμοτική δράση. Έτσι από το 1908 εντοπίζονται 4 συνωμοτικοί στρατιωτικοί πυρήνες που σε έναν βαθμό εξέφραζαν αντιδυναστικές τάσεις, ενώ ταυτόχρονα χαρακτηρίζονταν από κριτική ως και απόρριψη προς τα πολιτικά κόμματα.

Ο πρώτος πυρήνας του Στρατιωτικού Συνδέσμου δημιουργήθηκε τον Οκτώβριο 1908 αποκλειστικά από ανθυπολοχαγούς υπό τον Ανθυπολοχαγό Θεόδωρο Πάγκαλο και κοντά σ’ αυτόν συγκροτήθηκαν ο πυρήνας των υπαξιωματικών τους οποίους εξέφραζε ο λοχαγός Γεώργιος Καραϊσκάκης (εγγονός του ήρωα της επανάστασης), ο πυρήνας των λοχαγών υπό τον Ίλαρχο Επαμεινώνδα Ζυμβρακάκη καθώς και ο πυρήνας ανώτερων αξιωματικών υπό τον Συνταγματάρχη Παναγιώτη Δαγκλή. Όλοι αυτοί συγκρότησαν τον «Στρατιωτικό Σύνδεσμο» και όρισαν αρχηγό του τον Συνταγματάρχη Νικόλαο Ζορμπά.

Η ύπαρξη της συγκεκριμένης συνωμοτικής ομάδας έγινε γνωστή στην κυβέρνηση τον Ιούνιο 1909. Τον Αύγουστο του ιδίου έτους οι συντεχνίες των Αθηνών ήρθαν σε συνεννόηση με το «Στρατιωτικό Σύνδεσμο» δηλώνοντας ότι θα στηρίξουν την πολιτική του. Ο πρωθυπουργός Γεώργιος Θεοτόκης παραιτήθηκε στις 4 Ιουλίου για να αναλάβει ο Δημήτριος Ράλλης. Η αποτυχία του νέου πρωθυπουργού να συλλάβει τους συνωμότες οδήγησε στην εκδήλωση του κινήματος τη νύχτα της 14ης προς τη 15η Αυγούστου 1909.

Μετά από μια απεισοδιακή και ριψοκίνδυνη επιχείρηση απελευθέρωσης αξιωματικών από τον Πάγκαλο στους στρατώνες στο Γουδί συγκεντρώθηκαν 449 αξιωματικοί και 2.546 οπλίτες. Από όλα τα σημεία της Αθήνας στρατιώτες, αξιωματικοί μαζί με χωροφύλακες και πολίτες κατευθύνονται στο σημείο συγκέντρωσης. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω περιστατικό:

* Στο Νοσοκομείο Συγγρού ο διοικητής του Ζαφειρόπουλος επικοινωνεί με τον πρωθυπουργό Δημήτρη Ράλλη.
– Να τους χτυπήσεις τον διατάζει στο τηλέφωνο
– Θέλω έγγραφη διαταγή του υπουργού
– Θα την έχεις αμέσως. Είναι δίπλα μου ο υπουργός. Κύριε Μανουσογιαννάκη συντάξατε και υπογράψατε τη διαταγή.
– Όχι κύριε Πρόεδρε, δεν υπογράφω διαταγή αδελφοκτόνου αιματοχυσίας, απαντά μεγαλόφωνα και κοντά στο ακουστικό ο Μανουσογιαννάκης για να τον ακούσει κι ο Ζαφειρόπουλος.
– Τότε παραιτηθείτε, ουρλιάζει ο Ράλλης.
– Πολύ ευχαρίστως. Καληνύχτα σας του λέει κι ακούγεται η πόρτα που χτυπά δυνατά πίσω του.
Μετά απ’ όλα αυτά πώς να μην επικρατήσει το κίνημα;

Έτσι αφού το κίνημα επικράτησε άνετα ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος» που διέθετε την υποστήριξη της ανερχόμενης αστικής τάξης, του απλού λαού ,αλλά και του τύπου συντάσσει υπόμνημα με τα αιτήματά του το οποίο δίδεται στην Κυβέρνηση Ράλλη και στον Βασιλιά Γεώργιο Α’.

Οι όροι περιελάμβαναν όχι μόνο την αμνήστευση και επαναφορά όσων αξιωματικών και υπαξιωματικών είχαν υποστηρίξει το κίνημα αλλά και την απομάκρυνση όσων είχαν αντιταχθεί. Περιελάμβαναν την αποδοχή και υλοποίηση του “Προγράμματος του Στρατιωτικού Συνδέσμου” από την κυβέρνηση και τη βουλή. Το πρόγραμμα αυτό αφορούσε κυρίως την αναδιοργάνωση των ενόπλων δυνάμεων. Το πιο συγκεκριμένο αίτημα, που μπορούσε να ικανοποιηθεί αμέσως (όπως και έγινε) ήταν η απομάκρυνση του διαδόχου Κωνσταντίνου και ειδικά των πριγκίπων (βασιλοπαίδων) από την ενεργό στρατιωτική υπηρεσία. Με τον τρόπο αυτό θα έπαυε το καθεστώς ευνοιοκρατίας που είχαν εγκαθιδρύσει, εις βάρος της μεγάλης πλειοψηφίας των αξιωματικών, Συμπληρωματικά αιτήματα ήταν η κατάργηση της γενικής διοικήσεως του στρατού, που είχε μέχρι τότε ο Κωνσταντίνος και του σώματος των ενικών επιτελών που αποτελούσαν ευνοούμενοί του. Προτείνονταν επίσης μέτρα για τον εξοπλισμό και την αναδιοργάνωση των ενόπλων δυνάμεων, όπως η πρόσκληση ξένης στρατιωτικής αποστολής και άλλα. Κατά τα άλλα ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος περιοριζόταν σε ένα γενικό ευχολόγιο για την βελτίωση της διοίκησης και της παιδείας και για την πάταξη “της απαισίας συναλλαγής”. Η γενικότητα και η αοριστία των μη στρατιωτικών στόχων του κινήματος όχι μόνο δεν εμπόδισε αλλά αντίθετα βοήθησε να μεταβληθεί σε καταλύτη μιας έκρηξης λαϊκών αιτημάτων με κοινό παρονομαστή την αόριστη αλλά επιτακτική απαίτηση “ανόρθωσης του κράτους”. Η λαϊκή υποστήριξη επισημοποιήθηκε με εντυπωσιακό συλλαλητήριο στην Αθήνα στις 14 Σεπτεμβρίου 1909, που οργανώθηκε από το Σύνδεσμο σε συνεργασία με τις εργατικές κυρίως οργανώσεις “συντεχνίες”. Όπως έλεγε ακριβώς μετά από ένα χρόνο ο Βενιζέλος: “Η κατά τύπον στρατιωτική αύτη εξέγερσης, εγκριθείσα διά του λαοψηφίσματος της 14ης Σεπτεμβρίου, έλαβε τον χαρακτήρα αληθούς λαϊκής επαναστάσεως. Αλλά η επανάστασης αύτη εστερείτο προγράμματος σαφώς διαγεγραμμένου έλειπε δε από αυτής και ο ιθύνων πολιτικός νους”.

Το περιεχόμενο των αιτημάτων
Χωρίς να προτείνει συγκεκριμένα μέτρα, ο Σύνδεσμος εξέφραζε τον “πόθο” του όπως “ο σχεδόν πενόμενος Ελληνικός λαός ν΄ ανακουφισθή εκ των επαχθών φόρων, ους ήδη καταβάλλει και οίτινες ασπλάχνως κατασπαταλώνται προς διατήρησιν πολυτελών και περιττών υπηρεσιών και υπαλλήλων, χάριν της απαισίας συναλλαγής”. Δηλωνόταν εξάλλου κατηγορηματικά ότι στόχος δεν ήταν το πολίτευμα και ο βασιλιάς, “ούτινος το πρόσωπον είναι ιερόν”, ούτε η εγκαθίδρυση στρατιωτικής δικτατορίας. Και πράγματι εν τέλει δεν έγινε δικτατορία, παρ΄ όλο που η ιδέα εκφράστηκε κάποιες φορές μπροστά στο αδιέξοδο το οποίο προέκυψε από την πολιτική κρίση που επακολούθησε.

Συνεπώς, ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος εξέφραζε μάλλον συντεχνιακά και λαϊκιστικά αιτήματα, χωρίς να προτείνει συγκεκριμένες πολιτικές πράξεις και, προφανώς, χωρίς να έχει συγκεκριμένο σχέδιο και πρόγραμμα για τη διακυβέρνηση της χώρας. Το πραξικόπημα κέρδισε τη στήριξη των λαϊκών και μικροαστικών στρωμάτων της πρωτεύουσας, τα οποία στις 14 Σεπτεμβρίου πραγματοποίησαν ένα ογκώδες συλλαλητήριο (70.000 σύμφωνα με την εφημερίδα ‘Χρόνος”) από το Πεδίον του Αρεως προς το παλάτι, ύστερα από επίμονες ενέργειες των αξιωματικών. Το συλλαλητήριο οργανώθηκε από τον Σύνδεσμο Συντεχνιών Ελλάδος (περίπου 50 οργανώσεις με 30.000 μέλη) και επιδόθηκε στον Γεώργιο Α’ ψήφισμα το οποίο ενέκρινε το κίνημα του Συνδέσμου και είχε ως κεντρικό αίτημα τη μάλλον αφηρημένη «Ανόρθωση».

Από πολιτική σε πολιτειακή κρίση
Την ικανοποίηση των αιτημάτων του Συνδέσμου είχε αναλάβει η κυβέρνηση του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, αρχηγού του τρίτου σε δύναμη κόμματος. Μέσα σε ελάχιστο χρόνο η Βουλή ψήφισε έναν εντυπωσιακά μεγάλο αριθμό νόμων (169 νομοσχέδια σε 82 ημέρες), με τους πραξικοπηματίες αξιωματικούς στα θεωρεία της. Η ιδιότυπη αυτή διπλή εξουσία, αφενός των στρατιωτικών και αφετέρου των κοινοβουλευτικών θεσμών, ήταν εγγενώς αντιφατική και επομένως βραχύβια. Παρά την υποχωρητικότητα της Βουλής και της κυβέρνησης, η πολιτική κρίση γρήγορα μετασχηματιζόταν και σε πολιτειακή.

Μπροστά στο αδιέξοδο, ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος στράφηκε προς έναν «μεσσία», τον Ελευθέριο Βενιζέλο, για να βγάλει τη χώρα από την κρίση. Ο Βενιζέλος είχε στηρίξει, με άρθρα του στην εφημερίδα Κήρυξ των Χανίων, την ανάγκη των μεταρρυθμίσεων που πρότεινε ο Σύνδεσμος, ενώ η σύγκρουσή του με τον ύπατο αρμοστή της Κρήτης πρίγκιπα Γεώργιο είχε δημιουργήσει συμπάθειες κυρίως στους κατώτερους αξιωματικούς. Εξάλλου, στο πρόσωπό του έβλεπαν έναν πολιτικό άφθαρτο και ανεξάρτητο από το «διεφθαρμένο» ελλαδικό πολιτικό κατεστημένο. *

15 Αυγ 09 – 13:05

Στη χώρα της ανύπαρκτης Παιδείας, στην επικράτεια της Πετρούλας και του Χριστοφοράκου δεν θα ακούσετε λέξη, δεν θα διαβάσετε ούτε αράδα στις εφημερίδες για μια από τις σημαντικότερες σελίδες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας: το Κίνημα στο Γουδί του 1909…

Κανείς δεν θυμάται γιατί κανείς δεν θέλει να θυμάται, γιατί κανείς δεν μπορεί πλέον να θυμάται αφού οι φορείς της μνήμης έχουν άλλα “σημαντικότερα” να γράψουν. Π.χ. για το αν θα γίνουν ή δεν θα γίνουν εκλογές το φθινόπωρο ή αν τα κυλικεία στα πλοία προσφέρουν το τοστ προς 3 και 40 . Κόμματα και εφημερίδες έχουν εκχωρήσει την ιστορία στους τηλε-ιστορικούς… Κατάντια!

«Ανδρες με τα γερά κορμιά -εσάς λέω του Συνδέσμου λεβέντες!- νέοι με τα γελαστά χρώματα και την αστραπή στο μάτι, πού είσθε;.. Εχω τόσον καιρό (μέρες έσβησαν, έφυγαν μήνες) σας καρτερώ και μαζί μου ο Λαός, βάνω τ’ αυτί μου κι ακροάζομαι τον ερχομό σας, για τον ερχομό σας ακροάζεται το έθνος, το ρυθμικό βηματισμό σας προσμένει η ονειροπλέχτρα Φυλή. Σας είδε μιαν αυγή σαν όνειρο τερπνό μέσ’ στον βαρύ τον ύπνο της και πήδησε ξαφνιασμένη κι απορούσα. Εκεί στον κάμπο του Γουδί σάλεψαν ίσκιοι, στο σκοτάδι το βαθύ άστραψαν θυμοί – έτριξαν προγονικά κόκαλα. Και την αυγή, την ώρα που ο ήλιος έβγαινεν αντίκρυ, αψύς και θυμωμένος, αποφασισμένος να φτάσει στο βασίλεμά του, χαλώντας κάθ’ εμπόδιο, σας είδε με το ντουφέκι στο πλευρό, ορκισμένους να κάμετε πατρίδα ή να χαθείτε!.. Σας είδε και στέναξε: Σώθηκα!… Μα από τότε δε σας βλέπει πουθενά! Τι γινήκατε;” έγραφε στην Εφημερίδα «ΧΡΟΝΟΣ» στις 16/10/1909,ο Ανδρέας Καρκαβίτσας! 

Εκατό χρόνια μετά κανείς δεν χαλαλίζει ούτε μισή επιφυλλίδα για το Κίνημα στο Γουδί που ξέσπασε σαν σήμερα, ξημερώματα 15ης Αυγούστου του 1909… Τι γίνηκε τότε; Τη νύχτα της 14ης προς 15η Αυγούστου του 1909 η Αθήνα των 80.000 κατοίκων δεν κοιμόταν. Αμαξες και οχήματα με εκατοντάδες αξιωματικούς και στρατιώτες κατευθύνονταν προς το στρατόπεδο της Φρουράς των Αθηνών στο Γουδί. Με το πρώτο φως στο πεδίο ασκήσεων του στρατοπέδου βρίσκονταν συγκεντρωμένοι 449 αξιωματικοί, 2.546 στρατιώτες και ναύτες και 67 χωροφύλακες, όλοι οπλισμένοι, διαθέτοντας επιπλέον και 22 πυροβόλα διακηρύσσοντας την αντίθεσή τους προς την κυβέρνηση Δ. Ράλλη και την υποστήριξή τους προς το πρόγραμμα του «Στρατιωτικού Συνδέσμου».

Οι αιτίες που προκάλεσαν το στρατιωτικό κίνημα, όπως τα περιέγραψε αργότερα στα απομνημονεύματά του ο αρχηγός του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» Ν. Ζορμπάς ήταν: «Η Βουλευτοκρατία και η συναλλαγή, η οικονομική δυσπραγία ένεκα της πλημμελούς φορολογίας, επιβαρυνούσης ιδίως τας λαϊκάς τάξεις, η κακή απονομή της δικαιοσύνης και η έλλειψις δημοσίας ασφαλείας, ο ατυχής πόλεμος του 1897, το Κρητικόν ζήτημα και το απαράσκευον του κράτους προς οιανδήποτε πολεμικήν δράσιν».

Το Κίνημα στο Γουδί παρά το οτι έγινε από στρατιωτικούς, ήταν ένα αστικό κίνημα. Το πρώτο και ίσως το μοναδικό αστικό κίνημα στην ελληνική ιστορία.

Ο Γιάννης Κορδάτος χαρακτηρίζει τους αξιωματικούς του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» ως «εμπροσθοφυλακή της αστικής τάξης που από τις ιδιομορφίες της εθνικής οικονομίας μας δεν είχε ακόμα ανδρωθεί ώστε μόνη της να βγάλει από τη μέση τον παλαιοκομματισμό και να χαράξει νέα κοινωνική πολιτική». Ο Γ. Βεντήρης μιλάει για αστική επανάσταση και δε διστάζει να ισχυριστεί πως μετά το Γουδί προέκυψε το αστικό – εθνικό κράτος, με ηγέτη τον Ελ. Βενιζέλο. Ο Θ. Πάγκαλος μιλάει για δυσφορία και αγανάκτηση που ήταν «έκδηλος και σφοδρά εις όλας τας κοινωνικάς τάξεις» ώστε «και οι πλέον αδιάφοροι και απαθείς δεν ήτο δυνατόν να μην εξεγερθούν». Ο στρατηγός Στ. Σαράφης σημειώνει ότι «η επανάσταση αυτή επιβλήθηκε γιατί είχε λαϊκό υπόβαθρο», ενώ ο Σπ. Μελάς κάνει λόγο για ακράτητη λαϊκή αγανάκτηση.

Και πραγματικά, ένα μήνα μετά, στις 14 Σεπτέμβρη 1909 ο λαός της Αθήνας και του Πειραιά με συλλαλητήριο εξέφρασαν την υποστήριξή τους στο κίνημα, διατυπώνοντας αληθινά ριζοσπαστικές διεκδικήσεις για την εποχή, όπως: Επιβολή φόρου στο εισόδημα, προστασία της παραγωγής, μεταβολή των υπαλλήλων σε υπηρέτες του λαού, βελτίωση της θέσης των εργατών, καταδίκη της τοκογλυφίας.

Οι στρατιωτικοί δεν τολμούν να προχωρήσουν τόσο όσο ο λαός απαιτούσε και οι ιστορικές συνθήκες επέτρεπαν. Συντηρητικοί φύσει και θέση αναζητούν το συμβιβασμό με την καθεστηκυία τάξη πραγμάτων, επιδιώκοντας μικρότερες αλλαγές. Παρ’ όλα αυτά προκαλούν την πτώση της κυβέρνησης του Δ. Ράλλη, ενώ υποχρεώνουν τα ανάκτορα να αποδεχτούν ένα από τα βασικά του αιτήματα, που ήταν η απομάκρυνση του διαδόχου και των πριγκίπων από το στράτευμα.

Το κίνημα στο Γουδί ήταν πραγματικά ένα αστικό κίνημα με μεγάλη λαϊκή υποστήριξη, που έφερε μια αλλαγή στον εσωτερικό συσχετισμό της τότε εξουσίας, ενισχύοντας ακόμη περισσότερο την αστική τάξη έναντι των φεουδαρχών. Δεν μπορούσε να προχωρήσει περισσότερο… Δεν προχώρησε όμως και λίγο με αποκορύφωμα την είσοδο του Ελευθερίου Βενιζέλου στην ελληνική πολιτική σκηνή, ο οποίος καλείται από το «Στρατιωτικό Σύνδεσμο», στα τέλη του 1909, να έρθει, στην τότε Ελλάδα, από την Κρήτη που δεν είχε ακόμη ενσωματωθεί στην ελληνική επικράτεια.

«Η άφιξή του –γράφει ο Ν. Σβορώνος– ανοίγει νέα περίοδο στην ελληνική Ιστορία».

Αυτό ήταν το Κίνημα στο Γουδί που κανείς δεν θέλει να θυμάται μόλις 100 χρόνια μετά!!!

Ισως γι αυτό να μην φταίει μόνο η αγραμματοσύνη μας. Ισως να μην φταίει το οτι τέτοια θέματα δεν “πουλάνε”.

Ισως αυτή η μνήμη να μην συμφέρει κανέναν γιατί το Κίνημα στο Γουδί θυμίζει πως τότε όπως και τώρα η ελληνική κοινωνία και οι κορυφαίοι παράγοντες της εξουσίας ήσαν βουτηγμένοι σε μια επικίνδυνη κρίση αξιοπιστίας υπηρετώντας συμφέροντα και συγκαλύπτοντας σκάνδαλα, οδηγώντας την Ελλάδα σε μεγαλοϊδεατισμούς και μεγάλες τραγωδίες…

Τραγωδίες που τελικά δεν αποφύγαμε…