Του Σταύρου Χριστακόπουλουαπό “Το Ποντίκι”
Πριν από 50 ακριβώς χρόνια, στις 21.2.1963, η κυβέρνηση της ΕΡΕ – του κόμματος του Κωνσταντίνου Καραμανλή και προγόνου της Ν.Δ. – κατέθεσε στη Βουλή των Ελλήνων πρόταση «περί αναθεωρήσεως μη θεμελιωδών διατάξεων του Συντάγματος». Επρόκειτο για απόπειρα αναθεώρησης του Συντάγματος του 1951.
Η απόπειρα αυτή δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, καθώς ανεκόπη από την Αποστασία, η οποία έμεινε έκτοτε γνωστή ως το «συνταγματικό πραξικόπημα» του βασιλιά Κωνσταντίνου (γνωστότερου ως… «Κοκού») στις 15 Ιουλίου 1965, με το οποίο ανέτρεψε τη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου. Ύστερα (21.4.1967) ήρθε η χούντα και τελικά το Σύνταγμα του 1951 αναθεωρήθηκε το 1975, από την πρώτη μεταπολιτευτική κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή.
Η πρόταση εκείνη της ΕΡΕ του 1963 έχει μια ιδιαίτερη αξία στις μέρες μας, καθώς, μεταξύ πολλών άλλων, ανέφερε τα εξής… εκπληκτικά:
«Η τεραστία κοινωνική πρόοδος αφ’ ενός και οι μεταπολεμικώς δημιουργηθείσαι συνθήκαι αφ’ ετέρου, και πέραν αυτών η προϊούσα διεθνοποίησις της οικονομικής ζωής, επέβαλον την ανάπτυξιν της κρατικής δραστηριότητος εις τον κοινωνικόν και οικονομικόν τομέα και προσέθεσαν νέας περιπτώσειςεπεμβάσεως της Πολιτείας προς επωφελή ρύθμισιν των βιοτικών σχέσεων ή προς προστασίαν των αδυνάτων.
Κατέστη, ως εκ τούτου, αναγκαία η διεύρυνσις και η επέκτασις των κρατικών αρμοδιοτήτων, ως και η ταχεία λειτουργία της κρατικής μηχανής, εις τρόπον ώστε να δύναται να ανταποκρίνεται εις την γοργώς επεκτεινομένην δραστηριότητα αυτής.
Η Ελλάς, εξ αιτίας των γνωστών πολεμικών και μεταπολεμικών περιπετειών, δεν ηδυνήθη να προσεγγίση την στάθμην του βιοτικού επιπέδου των ανεπτυγμένων ευρωπαϊκών χωρών, εις ό μέτρον θα ήτο τούτο αναγκαίον, διά να καταλάβη την ήν θα εδικαιούτο θέσιν, εις την διεθνή πλέον μορφήν προσλαβούσαν οικονομικήν ζωήν των κρατών.
Ούτω δε ευρέθη μοιραίως ενώπιον μεγίστων δυσχερειών, αι οποίαι εις ουδεμίανάλλην χώραν εμφανίζονται. Διότι η ταχεία μετάβασις από της υποαναπτύξεως, υφ’ ήν ετέλει μέχρι πρότινος η Ελλάς, εις την ανάπτυξιν, προς την οποίαν οδεύει σταθερώς από τινος χρόνου, επιβάλλει, κατ’ απαράβατον κανόνα, μέτρα ριζοσπαστικά και δυσχερώς συμβιβαζόμενα προς τας υπό του πολιτεύματος προδιαγραφομένας νομοθετικάς και διοικητικάς διαδικασίας.
Άλλαι χώραι, ευρισκόμεναι και αυταί εις το στάδιον της υποαναπτύξεως, τελούσαι όμως υπό πολιτεύματα μη δημοκρατικά, είναι εις θέσιν να επιτελέσουνευχερέστερον το έργον της οικονομικής αναπτύξεως, αγνοούσαι τας πολιτικάς αντιδράσεις και περιορίζουσαι ή και καταλύουσαι τας ελευθερίας των ατόμων και των ομάδων. Η Ελλάς, όμως, χώρα πολιτικώς ώριμος και βαθύτατα εμποτισμένη από δημοκρατικάς αντιλήψεις, δεν δύναται να χρησιμοποιήση τας αυτάς μεθόδους. Καλείται, εν τούτοις, να επιτύχη τον αυτόν σκοπόν.
Ενώ, όμως, είναι ευχερής η οικονομική ανάπτυξις εντός δημοκρατικού πλαισίου, όταν ήδη έχει υπερβληθή το στάδιον της υποαναπτύξεως, και ευχερής είναι επίσης η γοργή μετάβασις από της υποαναπτύξεως εις την ανάπτυξιν εις χώρας μη δημοκρατικάς, αποτελεί ταυτόχρονα άθλον ο συνδυασμός των δύο αυτών αντιθέτων παραγόντων, της δημοκρατίας αφ’ ενός και της ταχείας μεταβάσεως από της υποαναπτύξεως εις την ανάπτυξιν αφ’ ετέρου. Αυτόν τον άθλον επετέλεσεν εν μέρει, καλείται δε να ολοκληρώση η Ελλάς εις το προσεχές μέλλον.
Αι σκιαγραφηθείσαι εις γενικάς γραμμάς δυσχέρειαι επιτείνονται ειδικώς για την Ελλάδα και εκ της συνδρομής άλλων περιστατικών, τα οποία παρακωλύουν την οικονομικήν και κοινωνική ανάπτυξιν της Χώρας και γεινικώτερον την πρόοδον του Ελληνικού Λαού».
Ύστερα από μια σύντομη και μάλλον… αυτονόητη για την ΕΡΕ αναφορά στην «κομμουνιστική απειλή», το κείμενο εκείνο εστιάζει σε μια ακόμη «δυσχέρεια» που… «παρακωλύει» την ανάπτυξη της χώρας και την πρόοδο του λαού»:
«Εξ άλλου, παλαιαί κακαί έξεις, αι οποίαι έχουν την ρίζαν αυτών εις την ψυχολογίαν του Λαού μας και εις την έλλειψιν της απαιτουμένης πολιτικής αγωγής, προκαλούν προσθέτους δυσχερείας εις την ευτυχή εξέλιξιν των πολιτικών μας πραγμάτων. Οι δημοκρατικοί θεσμοί γίνονται αδιαλείπτως αντικείμενον καταχρήσεων. Η δημοκρατία, η οποία είναι κατ’ εξοχήν το πολίτευμα του μέτρου, της διαλλαγής και του αμοιβαίου σεβασμού των διεστώτων, ταλαιπωρείται άνευ διακοπής από την αχαλιναγώγητον έκρηξιν των πολιτικών παθών και την ασυγκράτητον ροπήν προς διαβολήν».
Η ΕΡΕ δεν «ευτύχησε» να δει την πρότασή της εκείνη να υλοποιείται και ούτε η χώρα ούτε ο λαός είχαν την ευκαιρία να κρίνουν εν τοις πράγμασι το ορθόν της πρότασης. Άλλες οι βουλές του Κόκου, των χουνταίων και όσων τους βοήθησαν– γκρεμίζοντας μια δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση το 1965 – να βυθίσουν τη δημοκρατία στην ανυποληψία και τη χώρα στο χάος.
Είναι όμως εντυπωσιακές κάποιες από τις αντιλήψεις που διατρέχουν το κείμενο εκείνο, 14 χρόνια μετά το τέλος του εμφυλίου, με την ανοικοδόμηση της χώρας να έχει αρχίσει, με μεγάλο μέρος του πληθυσμού να έχει μεταναστεύσει, με τοπαλάτι να ορίζει την πολιτική ζωή της χώρας και τον Γρηγόρη Λαμπράκη να δολοφονείται από το παρακράτος της Δεξιάς μόλις τρεις μήνες μετά την κατάθεση εκείνης της πρότασης της ΕΡΕ για τη συνταγματική αναθεώρηση.
Σε μια εποχή «διεθνοποίησης» της οικονομίας, λοιπόν, η οποία παραπέμπει στη σημερινή εν εξελίξει φάση της «παγκοσμιοποίησης», η άποψη της ΕΡΕ – ανεξάρτητα από τις προτάσεις της – είναι ότι:
● Από τη μια αποδέχεται τον ρυθμιστικό ρόλο του κράτους στην οικονομία – απότοκος του κεϋνσιανισμού και της ανάπτυξης του Κοινωνικού Κράτους – με στόχο τις επωφελείς ρυθμίσεις υπέρ των οικονομικών σχέσεων και την «προστασία των αδυνάτων».
● Από την άλλη, ωστόσο, θεωρεί τη δημοκρατία… εμπόδιο στην οικονομική ανάπτυξη, καθώς γράφει ότι άλλες χώρες, που βρίσκονται στη θέση της (υπανάπτυκτης) Ελλάδας, με «πολιτεύματα μη δημοκρατικά», είναι σε θέση «να επιτελέσουν ευχερέστερον το έργον της οικονομικής αναπτύξεως, αγνοούσαι τας πολιτικάς αντιδράσεις και περιορίζουσαι ή και καταλύουσαι τας ελευθερίας των ατόμων και των ομάδων».
● Ακόμη χειρότερα, δείχνει να… λυπάται που η Ελλάδα, «χώρα πολιτικώς ώριμος και βαθύτατα εμποτισμένη από δημοκρατικάς αντιλήψεις», δεν μπορεί «να χρησιμοποιήση τας αυτάς μεθόδους».
● Ωστόσο συμβιβάζεται αποδεχόμενη ότι η Ελλάδα «καλείται, εν τούτοις, να επιτύχη τον αυτόν σκοπόν» μη καταλύουσα τη δημοκρατία, μη περιορίζουσα τις ελευθερίες.
● Σε κάθε περίπτωση, πάντως, θεωρεί υπεύθυνο των αναπτυξιακών δυσχερειών τον ελληνικό λαό, την… «ψυχολογία» του και την έλλειψη, εκ μέρους του, της «απαιτουμένης πολιτικής αγωγής». Είναι δε υπεύθυνος για τα «πολιτικά πάθη», τα οποία βλάπτουν όχι μόνο την οικονομία, αλλά και τη δημοκρατία. Εκείνη τη δημοκρατία, του μετεμφυλιακού κράτους των δωσιλόγων και του παλατιού.
Ένας λαός διψασμένος, εκείνη την εποχή, για δημοκρατία, που εκείνα τα χρόνια επέδειξε απίστευτη δημοκρατική συνείδηση και αγωνιστικότητα, εθεωρείτο… εμπόδιο για την «ανάπτυξη»!
Σε κάθε περίπτωση, το κείμενο εκείνο της ΕΡΕ δεν εκφράζει μόνο τη δική της άποψη, αλλά μια διεθνή αντίληψη, καθώς η επιδίωξη για οικονομικό και πολιτικό έλεγχο του «ελεύθερου κόσμου» από τις ΗΠΑ και η ανάσχεση του «κομμουνιστικού κινδύνου» επέφεραν πικρές και αιματηρές εξελίξεις σε αρκετές χώρες του κόσμου, με τη δημοκρατία να τραυματίζεται κατ’ επανάληψη. Αλλά χωρίς τελικά να χάνει τη μάχη…
“Πού μας πάνε τελικά;”
Την Κυριακή 30.6.2013, πέντε ολόκληρες δεκαετίες μετά το κείμενο εκείνο της ΕΡΕ, με το πολιτικό τέκνο της, τη Ν.Δ., να κυβερνά τη χρεοκοπημένη Ελλάδα σε συνεργασία με το δραματικά συρρικνωμένο αντίπαλο ΠΑΣΟΚ, υπό καθεστώς πλήρους εξάρτησης από τους δανειστές, διαβάζουμε στην εφημερίδα Καθημερινή ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο του διευθυντή της Αλέξη Παπαχελά.
Παρεμπιπτόντως, σε όσους (και είναι πολλοί) «γνώρισαν» τον Παπαχελά μόλις την εποχή των μνημονίων, είναι μάλλον άγνωστο ότι έχει υπάρξει ερευνητής της ελληνικής μεταπολεμικής πολιτικής ιστορίας και συγγραφέας του βιβλίου «Ο βιασμός της ελληνικής δημοκρατίας – Ο αμερικανικός παράγων, 1947-1967» (Εκδόσεις Εστία, 1997), στο οποίο αποκάλυψε τις σχέσεις των μυστικών υπηρεσιών των ΗΠΑ με την ομάδα των χουνταίων συνταγματαρχών.
Είναι, συνεπώς, ανεξαρτήτως της σημερινής πολιτικής του άποψης, μεταξύ άλλων, γνώστης της απόπειρας της ΕΡΕ το 1963 για συνταγματική μεταρρύθμιση, όπως και του πλούσιου εγχώριου και διεθνούς πολιτικού παρασκηνίου εκείνης της εποχής. Ας πάμε όμως στην ουσία. Μεταξύ άλλων, στο άρθρο αυτό, διαβάζουμε τα εξής:
«Ο κόσμος, όμως, θα συνεχίσει να τρέχει και η Ιστορία δεν συγχωρεί όποιους μένουν ακίνητοι, αποσβολωμένοι να παρακολουθούν χωρίς να κάνουν τίποτα. Και εδώ μπαίνει το μεγάλο πρόβλημα της Ευρώπης. Διαρθρωτικές αλλαγές και ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας δεν συμβαδίζουν με ομαλότητα και “λογική” δημοκρατία.
Οι χαμηλοί μισθοί και η εργασιακή ανασφάλεια οδηγούν – δικαιολογημένα – στα άκρα και σε απρόβλεπτες συμπεριφορές. Ο μέσος άνθρωπος νιώθει, όχι μόνο στην Ελλάδα, πως έχει χάσει τον έλεγχο. Ακούς όλο και περισσότερο “πού θα σταματήσει αυτό;”, “πού μας πάνε τελικά;”.
Δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις. Έγκυρες προβλέψεις δείχνουν ότι το 2050, αν τα πράγματα συνεχίσουν έτσι, καμιά ευρωπαϊκή οικονομία δεν θα συμπεριλαμβάνεται στις δέκα πλουσιότερες του κόσμου. Η Γερμανίδα καγκελάριος αναφέρεται συνέχεια στην περίφημη φόρμουλα “7, 25, 50”. Για να εξηγήσει ότι η σημερινή Ευρώπη δεν είναι βιώσιμη υπενθυμίζει ότι έχει το 7%του παγκόσμιου πληθυσμού, το 25% του παγκόσμιου ΑΕΠ και το 50% των παγκόσμιων κοινωνικών δαπανών.
Τα νούμερα μιλάνε από μόνα τους. Ο υπόλοιπος κόσμος, πέραν της Ευρώπης, τρέχει με ιλιγγιώδη ταχύτητα και τόσο το 25% όσο και το 50% δεν είναι διατηρήσιμα. Πίσω, όμως, από τα νούμερα κρύβονται ως συνήθως ανθρώπινεςζωές και πραγματικές ιστορίες.
Η Ευρώπη είτε θα αλλάξει και θα μπορέσει να ανταγωνισθεί τον υπόλοιπο κόσμοείτε θα αρχίσει να οπισθοδρομεί επικίνδυνα. Και στη μία και την άλλη περίπτωση η δημοκρατία, όπως την ξέραμε, θα περάσει μια μεγάλη κρίση και ο μέσος Ευρωπαίος θα νιώθει φτωχότερος απ’ ό,τι είναι σήμερα. Ετυχε εμείς να είμαστε το πρώτο επεισόδιο σε ένα παγκόσμιο σίριαλ, από εκείνα που βρίσκουμε στην Ιστορία κάθε 50-60 χρόνια. Να δούμε πού θα μας βγάλει…».
Το κείμενο αυτό του Αλέξη Παπαχελά γράφεται εν όσω:
1. Το ταχύτερα αναπτυσσόμενο μεγαθήριο της παγκόσμιας οικονομίας, η Κίνα, το μοντέλο που φθονεί όλος ο πλανήτης, της δημοκρατικής Ευρώπης περιλαμβανομένης, δεν έχει σχέση… στοργής με τη γνωστή, δυτική δημοκρατία.
2. Μερικές ακόμη από τις μεγάλες και ταχέως αναπτυσσόμενες οικονομίες του πλανήτη, όπως η Τουρκία, η Νότια Αφρική, η Βραζιλία, η Ινδία, είτε είναι τόσο προβληματικές θεσμικά ώστε δεν μπορούν ακόμη να σταθούν επαξίως δίπλα στις δυτικές δημοκρατίες είτε το προϊόν της οικονομικής ανάπτυξής τους είναι τόσοαντιδημοκρατικά μοιρασμένο, ώστε οι δημοκρατικοί θεσμοί να υποσκάπτονται και να αμφισβητούνται από την κατάφωρη κοινωνική αδικία.
3. Η Ευρώπη κυριαρχείται σχεδόν ολοκληρωτικά από μια πάμπλουτη Γερμανία, η οποία μπορεί στο εσωτερικό της να τηρεί γενικώς τους δυτικούς δημοκρατικούς κανόνες, αλλά, διακυβερνώντας οικονομικά ολόκληρη την ευρωζώνη,
● επιβάλλει ρυθμίσεις που καταλύουν τη δημοκρατία,
● υποδεικνύει και ατύπως ή εν μέρει επιβάλλει κυβερνήσεις της αρεσκείας της,
● απαιτεί και επιβάλλει ένα μοντέλο διακυβέρνησης που βασίζεται όχι στην κανονική κοινοβουλευτική διαδικασία και τη λαϊκή εντολή, αλλά στο αποκαλούμενο καθεστώς «έκτακτης ανάγκης»,
● μεταβάλλει χώρες όπως η Ελλάδα σε αποικίες χρέους,
● καταργεί τη δημοσιονομική και, στο μεγαλύτερο μέρος της, την εθνική κυριαρχία των εταίρων της.
Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, ο Παπαχελάς, περιγράφοντας το «μεγάλο πρόβλημα της Ευρώπης», διαπιστώνει, όπως η ΕΡΕ 50 χρόνια πριν, ότι «διαρθρωτικές αλλαγές και ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας (σ.σ.: δηλαδή ο δρόμος προς την ανάπτυξη που υποδεικνύουν οι δανειστές και αποδέχεται η απολύτως εξαρτημένη και υπάκουη συγκυβέρνηση ΠΑΣΟΚ και Ν.Δ.) δεν συμβαδίζουν με ομαλότητα και “λογική” δημοκρατία».
Παρά το πρόβλημά μας να κατανοήσουμε επακριβώς ποιος είναι ο διαχωρισμός μιας «λογικής» δημοκρατίας από το αντίθετό της (πιθανώς μια… «άλογη»δημοκρατία), το άρθρο αυτό βάζει ευθέως ένα απολύτως ευδιάκριτο δίλημμα: «Η Ευρώπη είτε θα αλλάξει και θα μπορέσει να ανταγωνιστεί τον υπόλοιπο κόσμο είτε θα αρχίσει να οπισθοδρομεί επικίνδυνα».
Όποια και αν είναι όμως η επιλογή, το αποτέλεσμα θα είναι το ίδιο: «Και στη μία και στην άλλη περίπτωση η δημοκρατία, όπως την ξέραμε, θα περάσει μιαμεγάλη κρίση και ο μέσος Ευρωπαίος θα νιώθει φτωχότερος απ’ ό,τι είναι σήμερα».
Έτσι, λοιπόν, η δημοκρατία βρίσκεται σε… αδιέξοδο. Παρά την κλασική ρήση ότι «η δημοκρατία δεν έχει αδιέξοδα». Και παρά την προπαγάνδα που ισχυρίζεται ότι η αμφισβήτηση της υποτέλειας και του καθεστώτος «αποικίας χρέους» φέρνει ρίσκο για τη δημοκρατία.
Όμως, για ποια δημοκρατία γίνεται η συζήτηση; Γι’ αυτή που ξέραμε μέχρι σήμερα. Συνεπώς το άρθρο γεννά απορίες (τις οποίες δεν απαντά) για τη μορφή της… μελλοντικής δημοκρατίας:
● Θα είναι πληρέστερη, ποιοτικά καλύτερη από τη σημερινή; Πουθενά ο Παπαχελάς δεν υπαινίσσεται κάτι τέτοιο. Αλλά ούτε η γερμανική πολιτική ούτεαυτή του ΔΝΤ ούτε το επικρατούν παγκόσμιο οικονομικό «υπόδειγμα» την εγγυάται – το αντίθετο μάλιστα.
● Θα είναι κουτσουρεμένη και υποδεέστερη της δημοκρατίας «όπως την ξέραμε»; Τα παραπάνω δεδομένα δείχνουν ακριβώς αυτό.
● Θα είναι, έστω, δημοκρατία – οποιασδήποτε μορφής; Ο Παπαχελάς το αφήνει ανοιχτό: «Έτυχε εμείς να είμαστε το πρώτο επεισόδιο σε ένα παγκόσμιο σίριαλ, από εκείνα που βρίσκουμε στην Ιστορία κάθε 50-60 χρόνια. Να δούμε πού θα μας βγάλει…».
● Είναι λοιπόν η οικονομική «ανάπτυξη» που μας υπόσχονται συγκυβέρνηση και τρόικα συμβατή με την ανάπτυξη της δημοκρατίας; Προφανώς… όχι.
Καλούμαστε, λοιπόν, να «επενδύσουμε» σε μια απροσδιόριστης διάρκειας και ποιότητας υπαναχώρηση από τη δημοκρατία, προκειμένου όχι να «εξασφαλίσουμε», αλλά να «ελπίσουμε» σε κάποιου είδους οικονομική ανάπτυξη. Η οποία δεν θα είναι καν ανάπτυξη, αλλά απλώς οικονομικήμεγέθυνση.
Όμως, χωρίς τη δημοκρατία και τη δική της ανάπτυξη, το βέβαιο είναι ότι θα γίνουμε μια χώρα στην οποία κανένας θεσμός δεν θα εγγυάται ότι τα όποια – πραγματικά ή ψευδή – οφέλη από την οικονομική μεγέθυνση θα διαχυθούν στην κοινωνία. Το μοντέλο της ανάπτυξης – μεγέθυνσης που όλοι οι «μνημονιακοί» θαυμάζουν, ευαγγελίζονται και ελπίζουν να επιτύχουν, εκτός από αυταπόδεικτηπολιτική απάτη, είναι και ο ορισμός της «εξαρτημένης ανάπτυξης».
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 1: Η εξαρτημένη και ψευδεπίγραφη ανάπτυξη δεν μπορεί να είναι δημοκρατική – και αυτό, το 1963, γινόταν παραδεκτό ακόμη και από αυτούς που την ευαγγελίζονταν.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 2: Η εξαρτημένη και ψευδεπίγραφη ανάπτυξη δεν μπορεί να είναι δημοκρατική – και αυτό, το 2013, γίνεται παραδεκτό ακόμη και από όσους την ευαγγελίζονται.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 3: Όποιος, σε αυτήν την πλήρως εξαρτημένη χώρα, με το πλήρως εξαρτημένο σύστημα εξουσίας, μιλάει για οικονομική ανάπτυξη χωρίς να επεξεργάζεται και την παράλληλη ανάπτυξη της δημοκρατίας, είναι, απλώς, πολιτικός απατεώνας.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 4: Το πολιτικό σύστημα των ημερών μας, αλλά και των επόμενων ετών, φορτωμένο – εκτός όλων των άλλων – με το βάρος της ναζιστικής απειλής, ή θα εγγυηθεί ελευθερία και δημοκρατία ή θα εξαφανιστεί κάτω από τα ερείπια της ολοσχερούς κατάρρευσής του.